Opis obiektu
Zakład wielkopiecowy powstał nad rzeką nazywaną niegdyś Kaczką, następnie Żarnówką. Należał początkowo do biskupów krakowskich. Budowę zakładu rozpoczęto za czasów biskupa Andrzeja Załuskiego w 1758 r. po likwidacji istniejącej tu wcześniej dymarki i zamknięciu wielkiego pieca w Suchedniowie. Budowę zakończono za czasów biskupa Kajetana Sołtyka. Wielki piec w Mostkach wymurowano w 1760 r. (wg. lustracji z 1789 r.) z kamienia ciosanego na rzucie kwadratu, wzmocnionego żelaznymi ankrami i dębowymi belkami. Piec wyposażono w drewniane miechy i płuczkę mieszającą rudę i odbierającą glinę i ziemię. Początkowo posiadał 1 koło wodne, w 1779 r wyposażono go w 2 kola wodne – do tłuczki i płuczki. W 1787 r. został zbudowany od nowa i nadbudowany cegłą. Obok niego stanęła drewniana zabudowa pomocnicza kryta gontem „Węgielnia” była budynkiem murowanym z drewnianym pomostem. „Kowalicha ręczna znajdowała się w budynku drewnianym. Również drewniany był ówczesny budynek mieszkalno administracyjny (stancja pisarza piecowego). W latach 1788-1789 piec wymieniano jako pracujący z jednym kołem wodnym. Produkował wówczas nie tylko surówkę ale i odlewy blachy, czopy, dysze, garnki, kotły, sochy, kółka, ruszty. kowadła, moździerze, panewki, spodki.
Od 1789 r przeszedł na własność rządową. Po III rozbiorze Polski znalazł się w rękach Austriaków nadmiernie eksploatowany w 1816 r. był w złym stanie technicznym. W 1819 r. istniał tu piec kopułowy (rodzaj żeliwiaka do ponownego przetapiania surówki i wykonywania odlewów). W latach 1824 – 1825, wg raportu Staszica, wielki piec przebudowano unowocześniono również urządzenia 'miechów”. „gichtów oraz zabudowania wodne Powstał nowy gmach giserni (odlewni) z drugim piecem kopułowym. Umożliwiało to wzrost produkcji głównie na zamówienie wojska (amunicja do dział).
Z powodu częstych braków wody rzeka Kaczka zasilana była okresowo rzeczką Lubianką za pomocą dodatkowego kanału. Spadek wody wynosił wówczas 13 stóp i 9 cali. Wieki piec wyposażony był w miechy skrzyniowe Zasypywanie namiaru wielkopiecowego odbywało się z pomostu. Kolejna modernizacja nastąpiła z funduszy Banku Polskiego w 1834 r. Ponieważ piecowi w Mostkach brakowało wody, co powodowało przerwy w pracy i znaczne wahania rocznej produkcji. Początkowo Bank zamierzał dodać kieraty czterokonne, aby wzmocnić miechy skrzynkowe – jednak ze względu na duże zamówienia wojskowe uznano, że konie jako silą motorowa nie wystarczą. Postanowiono wprowadzić nowoczesny napęd parowy. Podwyższono i rozszerzono piec Zbudowano od nowa, czy też przebudowano, piece kopułowe, powiększono odlewnię, urządzono formiernię kul. wybudowano magazyn na skład gotowej amunicji. Wtedy tez wzniesiono koszary dla robotników i mieszkanie dla oficera – odbiorcy. Być może z tego czasu pochodzi także zabudowa domków mieszkalnych dla hutników w Mostkach i Parszowie (tzw . „kamieniczki”) niewielkie murowane z kamienia łamanego domki położone wzdłuż drogi łączącej Mostki i Parszów. Na prace te Bank Polski wydał 99 723 złp. W wyniku tej modernizacji wprowadzono do zakładu „miech cylindrowy żelazny” mogący być poruszany siłą wody gdy było jej pod dostatkiem lub nową „śliczną machiną parową” jak pisał w 1842 r. Paweł Podczaszyński, wspomina także o tych urządzeniach Hieronim Łabędzki. Maszyna parowa miała moc 10 lub 12-15 koni, 2 cylindry miechów o średnicy 792 mm, objętości 0,48 m3, o 15 skokach na minutę, co miało dawać 34 m3 powietrza w ciągu minuty. Piec miał wysokość ok. 9,22 m w 1840 r. w 1841 r. był przebudowany i liczył wówczas 9.74 m wysokości a 10.94 m wg pomiarów T. Miszkowskiego w 1850 r.
Cała produkcja wielkiego pieca przeznaczona była wówczas na odlewy. Amunicje odlewano nawet prosto z pieca. Odlewano w piasku lub w formach. Piec pracował z przerwami do 1875 r. Ponowna przebudowa nastąpiła w 1890 r. Pracował do 1903 r. Rudę do wielkiego pieca dostarczano z z pobliskich kopalni w Dalejowie, Mroczkowie, Parszowie i Wielkiej Wsi Do tej pory zachował się nasyp po kolejce dowożącej rudę do Mostków. W 1916 r. jaz został rozebrany przez Austriaków Maszyna parowa została wywieziona na Śląsk.
Nieznany jest los koła wodnego. W okresie międzywojennym zakład w Mostkach został uznany za obiekt zabytkowy w stanie ruiny W 1942 r. z polecenia władz niemieckich ruiny wielkiego pieca zostały rozebrane a materiał wywieziono. Zapora miała być odbudowana w 1970 r. (pierwotnie piętrzenie przewidywano na 3 m). W 1978 r. przeprowadzono odkrywkowe i geofizyczne badania archeologiczne pozostałości wielkiego pieca i obiektów towarzyszących z zamiarem uczytelnienia ich obrysem fundamentów. Z nieznanych przyczyn ostatecznie zasypano teren badań. W tym czasie ostatecznie zniszczono ślady murów jazu górnego kanału roboczego. W latach 1980-1982 zrekonstruowano tamę i most. W 1982 r nastąpiło spiętrzenie wody – na miejscu dawnego zbiornika energetycznego zakładu wielkopiecowego powstał zbiornik o funkcji retencyjno – rekreacyjnej
Obiekt jest prawnie chroniony, forma prawna: Ewidencja zabytków nr PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.1089
https://zabytek.pl/pl/obiekty/zaklad-wielkopiecowy-343710
Źródło: Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Świętokrzyskie nr 2787, oprac. Jerzy A. Baliński
gmina suchedniów mostki wiejski dom kultury zakład wielkopiecowy
